Онч үгс

Шорооноос эрдэнэ усанд шигшигдэнэ
Сурсан эрдэм сорилтонд шагшигдана

*******

Өнгөө шороонд нуугдсан эрдэнэ шиг
Өнгөц хархад харамгүй тоомгүй байв ч
Үнэд орсон эрдэнэ шиг нэг цагт доторыг нь ухвал
Алтаа нуусан эрдэнэ шиг нэгэн байхыг хожимоо мэдвэл харамсах бишүү

*********

Харахад харц булаам гоо ч
Халдаад нөхөрлөхөд
Хамаг далд нь илэрвэл
Хэрэг алга гоо сайхан хуурамч

*********

Овсгоо самбаа ихтэй ч
Омог бардам зантай бол садаа болно
Олон дунд нэртэй ч
Олиггүй дэвлүүн бол урагш гишгэхгүй

Хайкун урлаг

Энэ мэтчилэн сонин үгсийн хэлхээс, утга яруу, нуугдмал далд санааг, үгийн тансаг баялагаар зүйрлүүлэн шүлэглэхийг оролдож чадах юм шиг санагдаад жаал судлаж хирэндээ энэ урлагийн мөн чанарыг ухахыг оролдлоо. Би 2011-11 сарын сүүл үеэс эхлэн бага багаар өөрийн хайку гэх үгсийн бодолын чанад, үгийн уран, ухааны хурцаар сийлэх гэж оролдож байгаа билээ.
Би 10 жилийн жаахан хүүхэд байхаасаа л шүлэг элдэв үгс сараачдаг нэгэн байлаа. Нэг удаа
ийм 3 мөрт хэлхичээд шүлэг гэхэд хэцүү, зүйр үг гэхэд хэцүү мөрийг одоогоос 14 жилийн тэртээд тэрэлчихээд учрыг нь 2011 оны сүүлд ойлгосон нь энэ билээ.

Ухаант хүний
Үгийн учиг нь
Цаанаа ..

Миний бие нь энэ бүхнээ өөрийн ухаан бодол, далд ухамсараас гарган сийрүүлэн өгүүлдэг бөлгөө. Та бүхэн алдаа оноо байх аваас харамгүй сэтгэлээр хэлж болгоогоорой.

1.Үгийн уранаар
Оюун бодолд
Ухаан сийлэх

2.Үйлийн чимэгэнд
Бүсгүйн сэтгэл
Нэвт шингээстэй

3.Ухаант хүний
Үгийн учиг нь
Цаанаа ..

4.Бороотой цуг
Зүрхнээс урссаныг
Газар тосно

5.Хоосон номчирхол
Тэртээ тэргүй
Бүгдийг туулна

6.Хүйс, зүс
Юуны ялгаатайм
Хүн л биз ...

7.Харуй бүрий
Хоосон тал
Бэдэртсэн сэтгэл ...

8.Уйлах дуулан /Бага балчир үе/
Инээд наргиа /Залуу идэр үе/
Уйтгар үхэл /Өтөл буурай үе/

9.Өчил дүүрэн
Гоморхол
Нулимс зангидана..

10.Харвасан сум
Бодлын гүн
Түүнээс хол

11.Буцах бээрд
Нүцгэн
Хоосон очно

12.Дэрэнд нэвчисэн нулимсны

Үнэнийг ор л мэднэ

Тэр хэзээ үнэнийг өчих бол /2012-01-18/

13.Зүсэр бороонд
Зүйлийн гуниг
Угаагдана...

14.Нүцгэн толгодын
Бараан алсад ч
Амьдрал оршисоор л ...

15.Нүүгэлтэх үүлсын
Буданд дундаас
Хосын сэтгэл гэрэлтэхүй ...

16.Өвгөн мод
Өчин хэлэх үгсээ
Навчисаараа савчина...

17.Өнчирсөн сэтгэлийн
Ончирсон бодлыг
Юунд дэвэргэнэ бэ...

18.Би бол би
Бид бол
Бигийн нэгдэл...

19.Нууцлаг ертөнцийн
Гунигийн сүүдэрээс
Дайжсан юмсан би, чи төөрчихөж ....

20.Нүгэл чи юунд
Үнэнийг сүүдэр мэт даганав
Аль эсвэл ах дүү юм уу ...

21.Зохихгүй гоёлд
Шунасан сэтгэл
Үхэхгүй ээ

22.Жимт амьдралын
Гортигт би
Хаана оршино

23.Хүн бүрийн
Философи байгалийг
Үл дийлнэм

24.Тархинд шивнэсэн
Хүсэлд бодлогоширсон
Нам гүмхэн зурагууд

25.Холын гариг эрхэсээс
Хэн нэгийг эрин тэнүүчлэх
Зүүдний мөрөөдөл өө

26.Сэхүүн салхины аясаар хөлбөрөх
Саран миний дагуул
Сэмхэн намайг аргадана

Монголын яруу найрагт хайку

Л. Нямаа: Хайку бол Японы ард түмний оюуны хамгийн гайхамшигтай дээж

Монголын яруу найргын гал тогоонд Б. Явуухулан хэмээх агуу хайлан, Японы ард түмний гайхамшигт хайкуг тэртээ 1964 онд тарьсан нь өдгөө сакура лугаа дэлгэрч, дэлбээлж байгаа талаар яруу найрагч, судлаач Л. Нямаа өгүүлж байна. Тэрбээр удахгүй хайку шүлгийн тухай ном бичихээр материал цуглуулж байгаа юм байна. Ийнхүү Монголын яруу найраг сонирхогчдод тэр бүр танил бус ч монголын яруу найрагт хэдийнээ нутагшсан “хайку” шүлгийн талаар яруу найрагч, Хөдөлмөр сонины сэтгүүлч С. Оюунтөгсийн хөөрөлдсөнийг толилуулж байна.

-Та хайкун тухай ном гаргах гэж байгаа сурагтай. Энэ номныхоо талаар бидэнд сонирхуулаач?

-Би “Басёгоос Явуухулан” хүртэл гэдэг хайку шүлгийн тухай ном хийгээд бараг дуусч байна. Энэ жил Японд хайку шүлгийн мастер хэмээн өргөмжлөгддөг Басёгийн сургууль байгуулагдсаны 360 жилийн ой тохиож байгаа юм. Энэхүү түүхэн үйл явдлыг тохиолдуулж энэ номыг гаргах санаатай. Басё одоогоос 360 жилийн өмнө Японд хайкуны сонгодог сургууль байгуулж түүнээс хойш маш олон хайкуны алдартай мастеруудыг төрүүлсэн байдаг. Хайку бол Японы ард түмнээс хүн төрөлхтөнд бэлэглэсэн оюун сэтгэлгээний гайхамшигтай урлаг. Тийм ч учраас дэлхийн алдартай яруу найрагчид хайкуг эх хэлээр нь унших гэж насан өтөл болсон хойноо Япон хэлийг сурч мөн хайкуг заавал эх хэлээрээ орчуулан гаргаж байсан түүх утга зохиолын өнгөрсөн түүхэнд байдаг юм билээ.

-Монголын яруу найрагт хайку хэмээх энэ шүлгийн төрөл хэзээнээс бичигдэж эхэлсэн байдаг юм бэ?

-Анх удаа 1964 онд Дорнын их яруу найрагч Бэгзийн Явуухулан монголд хайку шүлгийн тухай том өгүүлэл бичиж Басёгийн шүлгээс орчуулж байсан байдаг. Мөн Бэгзийн Явуухулан өөрөө дөрвөн улирлын тухай хайку бичиж хайку шүлгийн аугаа их ертөнцийг монголын ард түмний өмнө нээж өгсөн явдал нь монголчуудын яруу сайхны сэтгэлгээнд ач холбогдолтой бөгөөд яруу найрагчдыг жинхэнэ яруу найргийн эрдэмд суралцахад их тус болсон гэж боддог. Тэгэхээр 1964 оноос Монголын яруу найргийн хөрсөнд монгол хайку шүлэг нэгэн төрөл болж сакура цэцэг мэт дэлгэрсэн түүхтэй юм. Энэ түүх бол монгол японы ард түмний оюун сэтгэлгээний нөхөрлөлийн сонгодог жишээ гэж би хувьдаа үздэг. Сумогийн дэвжээнд од болон гялалзаж байгаа шиг хайкуны аугаа их ертөнцөд монголын яруу найрагчид өөрийн гэсэн өнгө төрхтэй монгол хайку гэдэг төрлийг бий болгосон гэж үзэж болохоор залуучууд хайку бичиж байгаа. Энэ бүхнийг нэгтгэн дүгнээд монгол япон хайкуг нэгтгэн нэг ном болгон гаргаж байгаа юм. Мөн энэ ном бол Японыг монголд сурталчлах жилд зориулж байгаа бидний бэлэг юм.

-Сүүлийн жилүүдэд залуу яруу найрагчид шүлгийн энэ төрлийг их сонирхох болжээ. Бие даасан номнууд ч гарч байна. Энэ бүхэн юутай холбоотой гэж бодож байна вэ?

-Хайку бол Японы ард түмний оюуны хамгийн гайхамшигтай дээж юм.

Ер нь бүтэц, агуулга нь гайхамшигтай сайхан. Гуравхан мөрөнд бүхнийг багтааж чаддаг төрөл. Монголоос Явуухулангаас эхлээд Д.Батбаяр гээд яруу найрагчдын сайхан хайкунууд бий. Энд тэмдэглэхэд “Их Монгол” дээд сургууль монголын хайкуны сургууль гэж хэлж болохоор байдаг. Тэгээд залуу үеийн яруу найрагчид хайкун бие даасан ном хүртэл гаргасан байна. Энэ бүхэн бол миний эрхэм нөхөр төрийн шагналт зохиолч Д.Батбаярын ач гэж би боддог. Ер нь хайку бичиж чаддаг хүн бол дэлхийн яруу найргийн ямар ч төрлөөр бичихэд уран чадвар дутагдахгүй шүү.

-Та өөрөө хайкуг хэрхэн ойлгож хүлээж авдаг вэ?

-Хайку маш жижигхэн зүйлээр том санааг олж харах ухаарал юм шиг санагддаг. Мөн тэрүүхэн мөчид төрөөд алга болдог торгон мэдрэмж юм. Хайку бол яруу сайхныг таних, ертөнцийг өөрийнхөө үзэл мэдрэмжээр таних аугаа хэрэгсэл байх.

-Таны цээжинд явдаг хайкуг сонирхож болох уу?

-Хайку бол үнэхээр гуравхан мөрөнд сэтгэлгээний гайхамшгийг багтааж чаддаг. Жишээ нь; Г.Нямдоржийн нэг сайхан хайку байдаг.

Хоёр түнлийн оройд

Хүдэн манан татахад

Модон хөл минь даарав. Энэ бол гайхамшигтай. Би энэ хайкуг хэлэх дуртай.

-Таны энэ номонд хичнээн яруу найрагчын хайку орж байна. Ер нь монголын яруу найраг хайку шүлгийн баялаг өвтэй болжээ гэж ойлгож болох уу?

-Явуу багшаас эхлээд түүхэд 30 гаруй яруу найрагчдын хайку орлоо. Эргээд харахад нэг хайку шүлгээс эхэлж байсан түүх одоо бүхэл бүтэн ном болох хэмжээний баялаг түүхтэй болжээ. Монголын яруу найргийн хөрсөнд хайку амьдарч эхэлжээ гэж хэлж болох бодит үндэстэй. Мөн монголд орчуулагдсан Японы хайкунаас өөрийнхөө хэмжээгээр түүж оруулсан. Энэ номыг “Яруу найргийн боловсролд” гэдэг цувралын анхных гэж бодож гаргаж байгаа. Цаашдаа дэлхийн яруу найргийн төрлүүд болох хайку, танка, сонет, газел зэрэг онцгой төрлүүдээр сорлож гаргая гэж бодож байна. Энэ номын хоёрдугаар дэвтрийг шавь Сонинбаяртайгаа хамтарч сонетоор гаргахаар төлөвлөж байна. Сонет цэцгэн эрхийг анх удаа монголд Ш.Цэндгомбо гэдэг хүн орчуулсан. Тэгээд Ш.Сүрэнжав, Д.Урианхай гээд олон уран бүтээлчид сонет бичсэн. Сонетоор яруу найрагчид чадлаа сорьж бичдэг төрөл л дөө.

-Хайку Монголын яруу найрагт судлагдах хэмжээний бие даасан төрөл болжээ гэж үзэж болох уу?

-Би саяхан 2006 онд Москвад болсон Монголч эрдэмтдийн бага хурал дээр Санкт-Петербургийн Их сургуулийн Монгол хэлний тэнхимийн багш, монголч эрдэмтэн доктор, профессор Марина Петровагийн тависан "Орчин үеийн Монголийн яруу найраг дахи хайку шүлгийн хандлага" сэдэвт илтгэлийг уншсан. Үнэхээр хайку бол судлагдах хэмжээнд хүрчээ гэж бодож байна. Япон хайкуг монголд орчуулах чиглэлээр хоёр жилийн өмнө японы утга зохиолын симпиозум дээр манай доктор, профессор Д.Цэдэв “хайкуны орчуулга” гэдэг сэдвээр илтгэл тавьсан байналээ. Би утга зохиол судлаач нарт хэлэхэд монголын хайку бол бие даасан судлагдахуун шаардаж байгаа төрөл болсон байна. Энэ бол монголын утга зохиолд орж ирсэн гайхамшигтай төрөл гэдэг үүднээс дүр дүрслэл, сэтгэлгээ, мэдрэмж гээд бүх л талаас судлах шаардлагатай болсон байна. Үүнийг судлах юм бол монголын утга зохиолын хөгжилд их хувь нэмэр болох байх гэж бодож байна. Судлаачийг шаардсан шинэ хэлбэр болжээ. Өчнөөн олон залуу яруу найрагчид ном гаргалаа. Ахмад уран бүтээлчид ч хайку бичиж байна. Энэ бүхнийг нэгтгэж хакуны судалгаа хийж япон хайку болон монгол хайкуны төрөлх чанар, хоорондох холбоо, сэтгэлгээний өвөрмөц тал, үндэсний мэдрэмжүүдийн өвөрмөц талуудыг судлах шаардлагатай гэж үзэж байна.

-Та номондоо хайку шүлгүүдээ ямар шалгуураар оруулсан бэ?

-Би ер нь өөрийнхөө мэдрэмжээр сонгосон. Гэхдээ тэр сонголт хүн болгонд таалагдах албагүй. Гэхдээ нэг их зөрөөгүй болов уу.

-За танд баярлалаа. Ярилцлага маань хайку шүлгийн номноос үүдэлтэй байсан болохоор энэ сэдвээс хазайсангүй. Гэхдээ таны уран бүтээлээр сонин юу байгааг асуухгүй өнгөрч чадахгүй нь?

-Би нэг их олон шүлгийн ном гаргаагүй. Ганц хоёрхон номтой. Одоо “Миний амьдардаг ертөнц” гэдэг нэртэй шүлгийн ном бэлдэж байна. Монголын утга зохиолд Л.Нямаа гэж ямар яруу найрагч юм гэдгийг ямар нэг хэмжээгээр харуулна. Номоо энэ ондоо багтаж гаргана.

-Харин хайкун тухай ном маань хэзээ уншигчдын гарт очих юм бэ?

-Одоо бол номоо хэвлэлтэнд бэлдэж байна. Ивээн тэтгэгч олчихвол тэгээд хэвлэх бол юу байхав. 11 сар гэхэд гарах байх.

Ярилцсан С. Оюунтөгс
Хөдөлмөр сонин

Эх сурвалж www.tsetseg.com

Хайку

Эx сурвалж Доктор Ж.Батирээдүйн Блог ; http://iregedui.blogspot.com

Хайку буюу сенрю хэмээх нь яруу найргийн төрөл. Тэдгээр нь тус бүр арван долоон үеэс бүтэх гурван цуваанд 5-7-5 хээн дээр бичигдэнэ. Хайку голдуу улирал (kigo) ын тухай үзүүлэх бөгөөд Хайжин буюу хайку найрагчид голдуу зохиолын нэр (haigo)-тэй байдаг. Нэртэй хайкучдын нэг нь Мацуо Башо байсан бөгөөд тэрээр аялал хийх зуураа олон хайку бичжээ. Олон хүн өнөөдөр хүртэл хайку уншиж, бичсээр байгаа бөгөөд сонинууд хайкугийн булан гаргасаар байна. Сенрю гэдэг бол хайкутай ижил бөгөөд харин жаахан өөр талаас үзүүлдэг юм. Хайку бол уламжлалаараа яруу найрагчийн юманд хандах хандлагыг үзүүлдэг, илэрхийлдэг. Сенрю нөгөө талаас нь буюу өдөр тутмын амьдрлыг хошинooр үзүүлдэг.

Онч үгс

1,

Зуу алхамын амьдралд

Зөрөг зам олон ч

Зөв буруугийн дэнсийг

Зөвхөн та л сонгоно

2,

Та тарьсан үрээсээ

Таашаал сайханыг мэдэрхийг хүсвэл

Төд удалгүй усалж, торд

Тэр цагт дэлбээлэн ,гайхамшигаа хүртээнэ

3,

Ус хэдий булингартай ч

Ялган түүнийгээ тунгаадаг

Уян сэтгэл тань булингартай бол

Яг л үүн шиг тунгаагтун

4,

Хормын аз жаргалыг та хүртээд

Ханашгүй түүнд дурлавал, та төөрч

Зуурдын аз жаргалыг та мэдрээд

Захирагдаж та уусвал, та буруудаж

5,

Ухаант хүний хэлсэн үг

Тэрсүү бодолд тань үл танигдавч

Учирах заяа тавиланг чинь

Тэд өмнөөс тань харсан байхуйг та үл анзаармой

6,

Гайхамшиг бүрийн цаана

Цуцашгүй хүсэл мөрөөдөл л байдаг

7,

Сувдан нулимсны үнэнд зөвхөн

Сэтгэлийн чанд дахь үгс л багтдаг

8,

Буруу зөрүүг тань хараад

Боль , бай хэмээн хэдэрлэн уурсдаг нь

Таньд л сайныг хүссэндээ өгүүлдэгийг

Тархи ухаандаа тунгаагтун

9,

Болох, болохгүй ял дэнсийг

Ялгаж таньд өгүүлэхгүй байгаа нэгэн

Буулгаж таныг сүйтгэж байгааг

Ямх төдий ч ухаарахгүй бол таны нөхөрлөл хор байна.

10,

Сайн, зөвийг ухааруулах нэгнийг хэлсэн үгийг

Саатаж наад ухаандаа дэнслээд

Сүүмгэрт бодолдоо тусах өчүүхэн гэгээг

Саруул сайханы үүрдийн наран болгох эсэхийг та шийднэ.

11,

Наран авхайг үүлэн хөшиг халхалсан байхад

Сэвшээ салхи урхинаар үлээн холдуулдаг шиг

Нандин итгэлийн минь гүүрэн дээр тээгэлдсэн хад чулууг

Сэтгэлийн үнэн чи хүч гарган хамгаалаач

12,

Анхааруулж хэлсэн үгсийг ухаарч

Алхам бүртээ өөрчлөгдөхыг хичээх ахуйд

Амжилт таныг тосч байгааг

Аяа та яахан мэдэх билээ.

13,

Итгэлийн минь гүүр чи хүчтэй юу

Хэлсэн,харсанд нурчих юм биш биз дээ

Ирмүүн сэтгэлээр дийлж чадна биз дээ

Хэн нэгний хуурамч занд гэнэдчихвий дээ

14,

Сайхан амлалт, хөөрүү үгэнд хууртахгүй биз дээ

Салаа олон замуудын уулзвараас

Сор, зөвийг чи сонгосон уу

Сэтгэлээ чагна, түүндээ итгэ

15,

Нүгэл чинь юунд

Үнэнийг сүүдэр мэт даганав

Нимгэн бодолт хүн л чамайг сонгодийн бус уу

Үлэмж бодлын цаанаас ч худал хуурмаг амтагддийн байна

16.

Бээрсэн гар бээлийн дотороо тонгочиж
Бэтгэрсэн сэтгэл зүрхэн дотроо нугдайна

17.

Ухаан, цэцэн
Хоёрын дунд
Хүн төөрнө

18.

Уршигт бодол, мунхаг
Хоёрын дундаас
Хүн сонгоно

19.

Алд биеэ алт мөнгөөр хичнээн хучивч

Хүний мөн чанар хямд байх учиргүй

Нүцгэн биеийг алт мөнгөөр хучивч
Нинжин сэтгэл нь хямд байж болохгүй

20.

Сайн санасан хүн
Алдааг чинь хэлнэ
Дайсан чинь бол
Алд инээгээд өнгөрнө

21.

Цантай цонхны цаадах сүүмгэр гэрэлд

Цаасан цонх адил нэвт хатгаад хүрэхсэн

22.

Өнөөдрөөрөө амьдар , амжуулах ёстойгоо хий
Учир нь маргааш юу ч болж болно

23.

Хамгийн муухайн амьтан бол хүн
Учир нь бүхнийг сүйтгэж чадна

24.

Бусдын төлөө гэж амиласан
Ижий минь
Бамбай илд нь болж амиласан
Аав минь

25.

Хэлсэндээ хүрэхгүй байна гэдэг

Худалч гэдгээ баталж

Иртэй сүхээр

Итгэлээ цавчиж байгаа хэрэг

Уриалга

Уриалга
Цагаан сар болох гэж байна Монголчуудаа.Үндэснийхээ энэ баяраар элдэв хэрэгтэй хэрэггүй бэлэг сэлт хятад болон эрээнээс зөөж бие биедээ бэлэглэхээ больё гэж уриалж байна.Ер нь бол хуучны, өтгөс буурлаа дээдлэх ёсыг бодож сайхан золгож хүндэтгэлийн баяр гэдэг утгаар нь хөгжүүлье. Хүн бүр зочилсон айлаасаа бэлэг горьдохоо цаад айл нь ч юу өгөх билээ гэж сэтгэлээ зовоохоо больцгооё. Настан буурлуудтайгаа архи мөнгө барьж золгосноос эрүүл мэндэд нь хэрэгтэй амин дэм, нэмэлт тэжээл, кальци гэх мэтийг бэлэглэвэл таны нүдэнд олон жил харагдах биз ээ. Заавал бэлэг өгмөөр байвал хүүхэд багачууддаа өгье. Тэднийхээ эрүүл мэндэд хортой, элдэв чихэр боов шүдний дайсанг биш, хичээл ном хэрэгтэй зүйлд нь гээд 500 1000 3000 5000 10000 гэх мэт өгсөн нь дээр бишүү ард түмэн минь ээ, бэлэг тараана гээд байгаа айл өрхүүд ядаж гадагшаа урсах тэр их мөнгөөрөө дотоодын үйлдвэр компаниудаа дэмжье.
Миний хувьд энэ үүрэн телефоны операторууд нь улс орон даяар хүн бүхний гар утасруу Монголынхоо ард түмэнд дотоодын үйлдвэр компаниудаа дэмжихийг хандсан уриалсан мессеж явуулчих хэрэгтэй байна. Ер нь бол энэ үүрэн операторууд бэлгийн ярианы карт гаргадаг ч улс орон даяар уриалга мессеж заавал явуулах , болдог бол Ерөнхийлөгч уриалах хэрэгтэй гэж бодож байна.
Нэмж хэлэхэд Цагаан сар бол Настан буурлуудаа хүндэтгэх баяр болoхоос бус олон зуун мянгын үнэтэй ууц өвчүү авч тавьдаг, тавьсан өвчүү ууцаараа өрсөлддөг баяр бишээ ,бусадтай идээ ундаа бэлэг сэлтээрээ уралддаг баяр бишээ , мөнгөтэй чадалтай нэгнийг дуурайж байдгаа үрж цацдаг баяр биш юм. /Ууц бол Занабазарын үеэс л орж ирсэн зөвхөн шашны болон төрийн их ёслолын хэмжээнд хэрэглэдэг байсан зан үйлийн хэлбэр юм./Тэрнээс биш айл бүхэн ууц тавидаг ёсгүй байж зүгээр идээ будаа энгийн мах шүүс л тавьдаг байсан байжээ. Одоо цагт айл өрхүүд болох болохоороо хийх хэрэгтэй.Гол нь бурхан шүтээнээ тахиж зул өргөж өвөг дээдсээ баярлуулж, сав суулгаа идээ ундаагаар дүүргэж ахмад настнууддаа зорин очиж золгодог байцгааяа !!!